I. Kiriw

     Ekologiyalıq krizistan shıǵıw jáne social-ekonomikalıq jaǵdaynı jaqsılaw maqsetinde júziw háwizinde Jáhán jámiyetshiligi tárepinen XX ásirdiń eń iri bálelerinen biri retinde tán alınǵan Aral teńizi Mámleket Oraylıq Aziya 1993 jılda Aralni qutqarıw xalıq aralıq fondın (IFAS) tuzdi. 2002 jıl oktyabrda Dushanbeda Oraylıq Aziya mámleketleri basshıları sheriklik sheńberinde jańa programma islep shıǵıwǵa qarar etdiler. IFAS sheńberinde, onıń tiykarǵı baǵdarların tastıyıqladi hám IFAS Ijroiya komitetine ICWC hám ICSD menen birgelikte tapsırma berdi shólkemlestiriwshi mámleketlikler húkimeti menen kelisim halda “Jetilistiriw boyınsha anıq ilajlar programması 2003-2010 jıllardaǵı Aral teńizi háwiziniń ekologiyalıq jáne social-ekonomikalıq jaǵdayı.

II. Aral teńizi háwizi haqqında ulıwma maǵlıwmat

     Áyyemginen materiallıq hám ekonomikalıq baylanıslarǵa iye bolǵan Oraylıq Aziya mámleketleri iyeleydi tábiy ortalıqtıń ulıwma qásiyetlerine iye bolǵan mákan. Onıń tábiyaatı eń bálent taw dizbelerinen tashkil tapqan Pomir hám Tyan-Shan, keń shól hám sahralar, iri Aziya dáryaları Amudarya, Sirdaryo hám endoreik suw bazaları - eń irileri Kaspiy hám Aral teńizleri bolıp tabıladı.
     Region tábiy hám energiya resurslarına bay: neft, kómir, gaz, uran, altın hám taǵı basqa mámleketlerdiń zamanagóy bazar ekonomikası rawajlanıwda. Agrosanoatda ósiw gúzetilip atır, transport, taw-kán hám basqa sanaat komplekslerin.
     Oraylıq Aziya mámleketleri Aral teńiziniń birden-bir ekologiyalıq mákanında jaylasqan háwizi teńizler. Regiondıń ekotizimlari qurǵaqshıl sharayat sebepli antropogen tásirinlerge júdá bayqaǵısh. Biznesti júrgiziwdiń keń usılı hám xalıqtıń sezilerli ósiwine járdem berdi kóplegen regionlıq ekologiyalıq jáne social-ekonomikalıq mashqalalardıń payda bolıwı, sonday-aq planetalıq kólemdegi apatlar - Aral baxıtsızlıǵı. dıń rawajlanıwınıń baylanıslılıǵı suw ústindegi region hám jer resurslarini ozaldan baqlaw múmkin. Bul jerdegi turmıstıń hasası ozaldan awıl xojalıǵı bolıp kelgen. sharbashılıq, suw bolsa tiykarǵı sheklewshi faktor esaplanadı. 1960—1990 -jıllarda Aral teńizinde jańa jerlerdi ózlestiriw boyınsha keń kólemli programmalar ámelge asırıldı. Háwizi, ishinde bunıń nátiyjesinde suwǵarılatuǵın jerler maydanı hám suw alıw kólemi eki ese kóbeydi. Nátiyjede, ishine suw aǵımı Aral teńizi keskin qısqardı, 2002 jılǵa kelip teńizdegi suw júzesi 21 m den artıq pasaydi hám suw maydanı maydanı úsh teńdey kóbirekqa asdı.
     Íqlım ózgeriwi menen baylanıslı ekonomikalıq joytıwlar, gidrokimyoviy ayrıqshalıqlar suw háwizleri, Aral teńizindegi balıqchilikning qısqarıwı, 4 million gektardan artıq jerdiń degradatsiyasi. er hám joytıw regiondaǵı biologiyalıq túrme-túrlıq jılına bir neshe milliard dollardı quraydı. Bunıń aqıbetleri deltada jasawshı 5 millionnan artıq adamdıń turmıs dárejesi hám sawlıgına tásir kórsetdi Amudarya hám Sirdaryo. Ekologiyalıq daǵdarıstıń birinshi jábirleniwshileri xalıqtıń eń hálsiz qatlamları edi xalıq : balalar, hayallar, Aralbo'yining jarlı xalqı.

III. Sol waqıttan baslap wálayatda ámelge asırılǵan joybar hám programmalardı kórip shıǵıw hám analiz qılıw 1994 jil.

     IFAS iskerliginiń tiykarǵı baǵdarlarınan biri bul itibardı tartıw edi Aral teńiziniń ólimli jaǵdayı hám shólkem haqqında maǵlıwmat aymaqtaǵı sociallıq-ekonomikalıq hám ekologiyalıq programmalardı finanslıq támiynlew. 1994-jıl yanvar ayında Oraylıq Aziya mámleketleri basshıları tárepinen “Orta Aziya mámleketlerin jetilistiriw boyınsha anıq háreketler programması” tastıyıqlandi. Aral teńizi háwizindegi sociallıq-ekonomikalıq jaǵdaynı esapqa alǵan halda keyingi 3-5 jıldaǵı ekologiyalıq jaǵday aymaqtı rawajlandırıw (tiykarǵı jónelisler)” (ASBP-1). Onı tayarlawda qánigelerden tısqarı hám mámleketler ilimpazları Oraylıq Aziya, aktiv qatnas etdi, BMTTD, UNEP, Jáhán banki, GEF, YeTTB, OTB, TACIS, Germaniya KFv Foundation, Kuveyt ERA Foundation, USAID hám basqalar.
Bul Programmanıń tiykarǵı maqsetleri belgilendi:
        • Aral teńizi háwizinde átirap -ortalıq jaǵdayın turaqlılastırıw ;
        • Aral teńizi regioniniń buzılǵan ekologiyasın qayta tiklew;
        • Suw hám yerni basqarıw usılların jetilistiriw júziw háwizi;
        • Joybarlaw ushın barlıq dárejedegi basqarıw strukturaların jaratıw hám ámelge asırıw Programma iskerligi.
     Tayarlıq basqıshı jumısınıń tiykarǵı bólegin tamamlaǵannan keyin, 1997 jılda mámleketler Oraylıq Aziya hám bul programmanı finanslashtiruvchi tiykarǵı xalıq aralıq shólkemler qospa jıynalıs ótkerdi jaǵdayın kórip shıqtı hám programmanıń ekinshi basqıshın ámelge asırıw boyınsha usınıslar berdi:
        • Mámleketlerden sózsiz járdem alıw ushın Oraylıq Aziya tez dáramat keltiretuǵın joybarlardı ámelge asırıwǵa itibar qaratıw ;
        • Joybarlardıń eń kózge kóringen ámeliy nátiyjelerin ajıratıp kórsetiw;
        • Dárejede izbe-iz siyasat hám háreket programmasın islep shıǵıw suw hám tábiy resursların basqarıw salasında mámleketlikler hám regionlar, kemeytiw maqsetin belgilew kólemi Amudarya hám Sirdaryodan 15 procentke suw alıw ;
        • Jámiyetshilik hám xalıq menen islewdi aktivlestiriw, shárt-sharayat jaratıw ushın buǵan baylanıslıǵı siyasatti jetilistiriwge úles qosıw.
     Usınıń menen birge, Programmanıń ámelge asırılıwı analizi sonı kórsetedi tiykarǵı sheklewshi faktor qatar programma hám joybarlardıń tolıq ámelge asırilmagani tekǵana olardıń finanslashtirilishi, bálki tarmaqlararo muwapıqlashtirishning hálsiz dárejesi hám IFAS ijroiya shólkemleri tárepinen qadaǵalawdıń etarli emesligi. joybardı ámelge asırıw.
     Tadjikistan krizistan shıǵıw boyınsha orta múddetli programma qabılladı hám ámelge asırıp atır kompleksi agrosanoati Jumhurii Tadjikistan hám strategii strategii ústin turatuǵını sohaho onıń tarmaqları Baroii mámleketii ekologii Jumhurii Tadjikistan baroi davrai tap soli 2005, baroi millii ekologii Jumhurii Tadjikistan tap soli 2006, Barnomai ámeli mubobati chollanish, Strategiyası Jumhurii Tadjikistan baroi hifzi salamatii xalıq 2005 jılǵa shekem “Tadjikistandıń taza suw hám kanalizaciya” Milliy programması, Mámleket ekologiya Programma, Tábiyǵiy apatlar hám ayrıqsha jaǵdaylar qáwpin kemeytiw milliy programması, programma “Tadjikistan jasları” programması Paxtachilikni 2002-2005 jıllarda Tadjikistan Respublikasında rawajlandırıw, YTTB ushın strategiya Tadjikistan ushın 2003 - 2005, Programması milliy ilajlar Respublikası Tadjikistan boyınsha yumshatish. Íqlım ózgeriwi.
     Ózbekstanda Turaqlı rawajlanıw milliy strategiyası qabıl etilgen hám ámelge asırılıp atır Respublikanıń rawajlanıwı Ózbekstan, Turizmni rawajlandırıw Mámleket programması, Átirap -ortalıq salamatlıǵın qorǵaw boyınsha milliy háreketler jobası (NEHAP), Átirap -ortalıq boyınsha háreketler programması, Aral teńizi programması (Jáhán Bank/UNDP/UNEP), Bioxilma-xillikni saqlaw boyınsha Ózbekstan Respublikasınıń Milliy strategiyası hám Háreketler jobası, Aral teńizi háwizinde shóllanishga qarsı gúresiw boyınsha submintaqaviy háreketler jobası (SRAPCD), BMTTD programması hám Ózbekstan húkimeti átirap -ortalıqtı qorǵaw, Kadrlar tayarlaw milliy programması hám basqalar milliy programmalar hám joybarlar. INTAS-RFBR joybarı sheńberinde “Sociallıq-ekonomikalıq nátiyjelerdi bahalaw” izertlewi dawam etpekte. ekologiyalıq báleler - Aral teńiziniń qurıwı”. Tábiyaattıń aynıwına alıp kelgen faktorlar Aral teńizi regioni kompleksi. Social, ekonomikalıq zálel taypaları, sonıń menen birge, tikkeley hám tikkeley bolmaǵan záleller. Zálellerdiń dáslepki esap -kitapı hám olardı bahalaw ámelge asırıldı. Erisilgen nátiyjelerge tıykarlanıp, tender jeńimpaz boldı (Gollandiyanıń " Resource Analysis" firması menen birgelikte) NATOning " Tınıshlıq ushın ilm" programması sheńberinde jumıs baslandı. qosılǵan “Amudarya deltasida suw-batpaq erlerin jaratıw ushın suw resurslarini kompleks basqarıw” joybarı.

Suw resurslari

     Oraylıq Aziyada suw mashqalası tiykarǵı mashqala bolıp, jıldan-jılǵa salmaqlilesip barıp atır. Arnawlı jaylastırıw Aralbo'yida sociallıq-ekonomikalıq hám ekologiyalıq aqıbetlerge alıp keledi. Máwsimiy ayırmashılıqlar suw-energetika resurslarına bolǵan mútajlik, sonıń menen birge, olardıń teń salmaqlılıqsız bólistiriliwi dawlardı keltirip shıǵaradı zárúr shártler hám Oraylıq Aziya mámleketleri ekonomikasına sezilerli tásir kórsetiwi múmkin. 90 -jıllardıń aqırlarında suw alıwdıń tómenlewine qaramay, suw resurslarınan nátiyjeli paydalanıw dárejesi suwdı basqarıw sistemasınıń nomukammalligi sebepli jetkilikli emes hám tiykarınan quramalılasqan.
     Aral teńizi háwizinde anıqlanǵan mashqalalardi sheshiw maqsetinde a tarawlardı qamtıp alǵan qatar aymaqlıq hám milliy programma hám joybarlar ámelge asırılıp atır ishinde suw resurslarınan aqılǵa say paydalanıw hám átirap -ortalıqtı qorǵaw tarawları :
        • “Milliy hám regionlıq basqarıw strategiyalarınıń tiykarǵı qaǵıydaları suw resursları”;
       • " Suw hám jer resurslarini basqarıw" (EI TACIS);
       • “Aral teńizinde suw resursları hám átirap -ortalıqtı basqarıw teńiz" (GEF);
       • “Suw hám energiyadan aqılǵa say hám nátiyjeli paydalanıw Oraylıq Aziyadaǵı resurslar SPECA” (UNECE);
       • “Avtomobilde tábiy resursların basqarıwdı jetilistiriw” (USAID);
       • "Taza suw hám sanitariya";
       • “Dárya deltasidagi suw-batpaqlardı qayta tiklew. Amudarya”;
       • " Erigen suw aǵımın boljaw sistemasın jaratıw háwiziniń dáryaları Aral teńizi USAID;
       • «Sirdaryo hám arqa bólegi tubini tártipke salıw Aral teńizi SYNAS" (WB);

Taw ekotizimlari

    Taw ekotizimlarining házirgi jaǵdayı quramalı kompleks menen xarakterlenedi social hám ekonomikalıq máseleler, tábiyaattı hádden tıs basqarıw principi, hátte arqa xalıq kem jasaytuǵınlıq aymaqlarda da húkimranlıq etedi Tyan-Shan tog 'o'rmonlari ekotizimlarining turaqlı jamanlasıwı. Eń saldamlı wazıypalardan biri bul qáliplesiw zonalarında suw resurslarini saqlaw zárúrshiligi hám tog 'ekotizimlarida suw aǵımın qayta tiklew. Áyne olar suw háwizleri hám glatsiosfera menen birge, regiondıń birden-bir ekologiyalıq sistemasın ańlatadı. hám, shubhasız, tábiyaattı qorǵaw salasındaǵı zárúrli basqısh tog 'ekotizimlari - " Turaqlı tarawda regionlıq sheriklik" boyınsha islep shıǵılǵan strategiya Oraylıq Aziyada tawlıq aymaqlardı rawajlandırıw” (ABRD), tiykarǵı ústin turatuǵın baǵdarı shólkem esaplanadı hám monıtorıń rejiminde tawlıq aymaqlardı kompleks úyreniwdi muwapıqlastırıw.

Erning degradatsiyasi

    Jerdiń degradatsiyasi mashqalası da tábiy, de ıqlım faktorları hám antropogen iskerlik. wálayat jer resurslariniń salmaqlı bólegi shóllanishga ushraydı processler hám ósimlik oramınıń ózgeriwi hám joǵalıp ketiwi, qum deflyatsiyasi, suw hám samal erroziyası menen baylanıslı ; topraqlardıń shorlanıwı, topıraq hám suwdiń sanaat, xojalıq shıǵındılar, pestitsidlar hám basqalar menen pataslanıwı. faktorları agregatlar topraqlar funksiyasınıń ózgeriwine alıp keledi, olardıń tábiy hám ekonomikalıq áhmiyetin pasaytiradi.
    Oraylıq Aziya regioninde milliy hám regionlıq programmalar islep shigılıp atır, shóllanishga qarsı gúreske qaratılǵan :
       • “Aral teńizi háwiziniń antropogen shóllanish kartası” (1: 250000);        • “Jergilikli xalıq qatnasıwında tábiy resursların basqarıw xalıq";        • “Jeke xojalıqlardıń shóllanishiga qarsı gúresiw milliy programmasın qollap-quwatlaw Taxta (Toshhovuz) awıl xojalıǵı.

Biologiyalıq túrme-túrlıqtı saqlaw

    Regiondıń úlken bólegi antropogen tásirinler nátiyjesinde (ormanlardıń kesiliwi, suw etiwmasligi). resurslar, suwǵarıw, sahralardı aydaw hám basqalar ), keskin ózgerdi. Ósimlik sanın kemeytiw hám fauna, Aralbo'yi toǵay ormanlarınıń derlik pútkilley joq bolıp ketiwi - bul tolıq emes bul ózgerisler dizimi. Haywanot dúnyasın qorǵaw boyınsha nızamshılıq bazasınıń rawajlanıwı hám házirgi jaǵdayı bolıwı kerek jetkilikli emes dep tapildi. Bul átirap -ortalıqtı qorǵaw standartları ushın birden-bir bolǵan ilimiy tiykarlanǵan sxemanıń joq ekenligi menen baylanıslı pútkil region. Sol jóneliste wálayatda “Uzaq múddetli keleshekte ekonomikanı rawajlandırıw hasası retinde” joybarı islep shigılıp atır. Oraylıq Aziyada ekotizimlarni saqlaw”. Onıń wazıypaları ekomintaqalarni rawajlandırıwdı óz ishine aladı rawajlanıw sxeması Oraylıq Aziya mámleketlerindegi bólek qáwipsizlik etiletuǵın tábiy aymaqlar (PA).
    Regionlıq hám milliy tábiyaattı qorǵaw joybarları ámelge asırılıp atır biologiyalıq túrme-túrlıq hám qorǵawlanatuǵın aymaqlardı keńeytiw:
      • " Batıs Tyan-Shanning biologiyalıq túrli-tumanlıǵın saqlaw" (GEF);
      • “Ústin turatuǵın suw-batpaqlardı jaylar retinde kompleks saqlaw Kóship juretuǵın qustıń jasaw jayı (GEF);
      • “Sayg'oqni jáne onıń migratsiya jolları boylap jasaw ortalıǵın saqlap qalıw ; jaylar qishlash hám jazlash" (GEF);
      • “Buxara kiyiklerin saqlaw hám qayta tiklew” (WWF);
      • “Global áhmiyetke iye bolǵan suw-batpaq erlerin saqlaw hám migratsiya Sibir krani hám Aziyadaǵı basqa global áhmiyetke iye kóshpelinchi suw qusı ushın zárúr koridorlar” (ICF, UNEP);
      • " Taw agrobiologik túrli-tumanlıǵın ın-situ saqlaw" (GEF).

IV. Aral teńizi háwiziniń házirgi jaǵdayı hám tendentsiyaları analizi Sociallıq-ekonomikalıq jaǵday

    Oraylıq Aziya mámleketlerinde postsovet dáwiri tereń ekonomikalıq rawajlanıw menen ajralıp turdi hám ekologiyalıq krizis, zárúrli social kórsetkishlerdiń jamanlashuvining dawam etiwi. Eń anıqları arasında Máseleler jarlılıq (ásirese, awıllıq jaylarda ), xalıqtıń ósiwi, joqarı dárejedegi keselleniw hám jumıssızlıq, ortasha ómir kóriw dawam etiw waqtidıń qısqarıwı ushın uwayımlı tendentsiya gúzetildi. Jarlılıq Aral teńizi háwizi mámleketleri rawajlanıwına tosqınlıq etiwshi mashqala bolıp tabıladı. 1999 jılda 40% ten artıq Oraylıq Aziya xalqı jarlılıq shegarasınan tómen edi xalıq dáramatların asırıw, awıl xojalıǵı reforma, xalıq bandligini támiyinlew hám jańa jumıs orınların jaratıw, awıl infratuzilmasini rawajlandırıw programması ámelge asırılıp atır. Qáliplesken kishi hám orta biznesti jedel rawajlandırıw ushın shárt-shárayatlar (Ózbekstan, Tadjikistan, Kazaxstan ), ámelge asırılıp atır Jarlılıq hám jumıssızlıqqa qarsı gúres programmaları hám strategiyaları (Kazaxstan, Kirgizstan, Tadjikistan, Ózbekstan ). 1993-jıl yanvar ayınan Turkmenistan xalqı tábiy resurslar menen biypul támiyinlana basladı gaz, suw, elektr energiyası - duz, qala jolawshı transportında jol haqi tómen hám ózgeriwsiz qalıp atır ; kommunal xızmetler bahaları - turaq-jay, ıssılıq hám kanalizaciya ushın tólew.
    Kópshilik mámleketler ushın ulıwma hádiyseni social qorǵawdıń tómen dárejesi dep ataw múmkin xalıqtıń hálsiz qatlamları hám hayallar miynet bazarındaǵı salmaqli jaǵdaydıń dawam etiwi; jaslar, pensionerlar hám pensiyaǵa shıǵıw jası. Bántlik xızmetlerin tárepinen kórsetilgen jumıs izlewshiler arasında hayallar, 2002 jıl aqırı Kirgizstan hám Tadjikistanda 53 protsentti, Kazaxstan hám Ózbekstanda 60 -64 protsentti quradı. Jaslardıń úlesi 1999 jılda jumıssızlar sanı (29 -30 jasqa shekem) Kazaxstan hám Kirgizstanda 30 -36% ten, 60 -62% - Tadjikistan hám Ózbekstanda.

Xalıq salamatlıǵı

   Aral teńiziniń ekologiyalıq mashqalası xalıq salamatlıǵınıń jamanlasıwına alıp keldi ushın suw hám hawanıń pataslanıwı, suw támiynatı dárekleriniń etarli emesligi, sanitariya dárejesiniń tómenligi, bul mashqala Aralbo'yi hám oǵan tutas aymaqlarda ásirese keskin. Ekologiyalıq bále epitsentrida, birewi MDHda balalar hám analardıńlar óliminiń eń joqarı kórsetkishleri, ortasha kórsetkishtiń tómenlewi ómir kóriw dawam etiw waqti, tuberkulyoz keselligi menen keselleniw; anemiya, qalqansimon bezdiń disfunktsiyasi, búyrek hám bawır keselligi. Qan kesellikleri, saraton, astma hám júrek kesellikleriniń rawajlanıwı tańsıqlıǵı, hayallardıń aq sútte pestitsidlar ızları tabılǵan. Bulardıń barlıǵı apatqa alıp keledi genofond.
    Jaǵday medicinalıq profilaktika ilajlarınıń joq ekenligi menen salmaqlilashmoqda, Aralbo'yida keselleniw hám turmıslıq zárúr dári ónimleriniń jetiwmasligi monıtoringi.

V. Átirap -ortalıqtı jaqsılawdıń ústin turatuǵın baǵdarları hám Aral teńizi háwizindegi sociallıq-ekonomikalıq jaǵday programması - 2

    Mámleket basshılarınıń Dushanbedagi jıynalısında “Programmanıń tiykarǵı baǵdarları Aral teńizi háwizindegi ekologiyalıq jáne social-ekonomikalıq jaǵdaynı jaqsılaw boyınsha anıq háreketler 2003-2010 jıllar ushın". Tómende ústin turatuǵın jónelisler boyınsha usınıslar keltirilgen.

1. Integraciyalawdıń kelisim mexanizmlerin islep shıǵıw Aral teńizi háwiziniń suw resurslarini basqarıw .

    Ústin turatuǵınlıqtan maqset máselelerdi tártipke salıw boyınsha kelisimler paketin islep shıǵıwdan ibarat aymaqtıń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwın esapqa alǵan halda suw resurslarınan birgelikte paydalanıw hám qorǵaw ; mámleketlikleraro suw qadaǵalawı jumısınıń turaqlılıǵın hám isenimliligin asırıw ilajların támiyinlew ob'ektler. Buǵan baylanıslıǵı anıq ilajlar Oraylıq Aziya mámleketlerin birgeliktegi iskerlikke jóneltiredi, ulıwma jantasıwlar, nátiyjeli usıl hám mexanizmler tiykarında. Bul tarmaqlararo shólkemlestiriwdi názerde tutadı baylanıslar, ulıwma maqsetler, tarawlar hám mápler, mawasalardı izlew hám konsensus ornatıw.

2. Suw imaratların qayta tiklew hám jaqsılaw suw hám jer resurslarınan paydalanıw.

    Ústivor maqset: suwǵarıw hám drenaj sistemaların qayta tiklew. Bul ústin turatuǵın jóneliste texnikalıq jetilistiriw hám rekonstrukciya etiwge qaratılǵan joybarlar usınıs etiledi regionlıq áhmiyetke iye bolǵan suwǵarıw hám kollektor -drenaj sistemaları, bógetlerdiń qawipsizligin támiyinlew hám suw bazaları, sonıń menen birge, oń qıraq tutasuvining qawipsizligin úyreniw boyınsha arnawlı islerdi ámelge asırıw Sarez ko'li hám Qayroqqum suw bazası kólemin asırıw, agro-melioratsiya kompleksi. suw hám jer resurslarınan paydalanıw natiyjeliligin asırıw ilajları islep shıǵıladı “Suw hám jer resurslarınan paydalanıwdı jetilistiriw hám ónimliligin asırıw” ústin turatuǵın baǵdarı. Regionlıq áhmiyetke iye Sirdaryoning suw aǵımın tártipke salıwdıń alternativ wazıypaları ; eki joybarda islep shıǵilıwı názerde tutılǵan : “Mámleketlikleraro irrigatsiya imaratların reabilitatsiya qılıw. Aral teńizi háwizindegi qádiriyatlar” hám “Modernizaciya hám restavratsiya qılıw ilajların islep shıǵıw BAM mámleketlerinde drenaj sistemalarınıń natiyjeliligi hám ekspluatatsion isenimliligi.

3. Átirap -ortalıq monıtoringi sistemasın jetilistiriw ortalıqlar

   Bul ústin turatuǵınlıqtan maqset átirap -ortalıq monıtoringi sistemasın jetilistiriwden ibarat átirap -ortalıq haqqındaǵı maǵlıwmatlardı jáne de tolıq hám sapalı alıw hám odan nátiyjeli paydalanıw ushın suw resurslarini basqarıw, ekologiyalıq jáne social-ekonomikalıq mashqalalardi sheshiwdiń regionlıq múmkinshilikleri Aral teńizi háwizi. Ne ushın kerek:
      • Maqsetinde suw resursları boyınsha aymaqlıq maǵlıwmatlar bankin tashkil etiw suw aǵımın boljaw ;
      • Araldagi transchegaraviy suw monıtoringi sistemasın islep shıǵıw Teńiz háwizi teńizler;
      • Regionda qar hám muz resursları monıtoringi sistemasın jetilistiriw;
      • Íqlım ózgeriwiniń regionlıq modelin islep shıǵıw jáne onıń tásiri bular Aral teńizi háwizindegi suw resursları jaǵdayınıń ózgeriwi.

4. Tábiyǵiy apatlardı basqarıw programması

    Ústin turatuǵınlıqtıń maqseti suw hám samal erroziyasın aldın alıw ; aparıw bankti qorǵaw ilajları ; suw aǵımı payda bolǵan zonada hám Aral teńizinde orman fondini qayta tiklew region ; hám suw tasqınların baqlaw, sazlaw hám aldın alıw hám tamamlaw menen baylanıslı basqa islerdi ámelge asırıw tábiyǵiy apatlardıń aqıbetleri. Oraylıq Aziya respublikaları hár qıylı qáwipli tábiyaat hádiyseleriniń aktiv tásirine dús bolıp atır nomer bul sońǵı jıllarda keskin asdı. Nátiyjede mámleketler úlken materiallıq zálel kóredi hám insan jábirleniwshiligi. Insannıń aldın alıw, saplastırıw, záleldi kemeytiw hám kemeytiw boyınsha ilajlar islep shıǵıw turmıstı joytıw, profilaktika hám adaptiv sharalardı qabıllaw tábiy tásirin kemeytiwge járdem beredi báleler.

5. Social mashqalalardi sheshiw ushın járdem programması region.

    Regiondaǵı social -ekologiyalıq jaǵdaynı jaqsılaw ústin turatuǵın wazıypa bolıp tabıladı Aral teńizi háwizinde jasawshı xalıq ushın normal jasaw sharayatların jaratıw. Ne ushın kerek:
      • Xalıqtıń sawlıgın qorǵaw programmaların ámelge asırıwǵa úles qosıw Oraylıq Aziya mámleketleri;
      • Turmıs dárejesin asırıw programmaların ámelge asırıwǵa kómeklesiw xalıq hám jańa jumıs orınlarındı jaratıw ;
      • Xalıqtı támiyinlew boyınsha joybarlardı ámelge asırıwǵa kómeklesiw taza ishimlik suwı ;
      • Principi tiykarında ekologiyalıq tálim sistemasın rawajlandırıw úzliksizlik regiondıń turaqlı rawajlanıwınıń hasası retinde;
      • Oraylıq Aziya mámleketlik emes shólkemleriniń óz-ara sherikligi Respublikalar (NNT CAR) hám Aral teńizi máselelerin sheshiwde jámiyetshiliktiń nátiyjeli qatnasıwı.

6. Materiallıq-texnikalıq hám huqıqıy tárepten bekkemlew tiykar mámleketlikleraro shólkemler

    Ústin turatuǵın maqset - mámleketlikleraro shólkemler iskerligin jetilistiriw (EC IFAS, ICWC, ICSD hám eki BWO " Sirdaryo" hám " Amudarya" BWO) huqıqıy tárepten jetilistiriw hám bekkemlew arqalı. materiallıq-texnikalıq bazası. Mámleketlikleraro shólkemlerdiń materiallıq-texnikalıqaviy hám huqıqıy bazasınıń jaǵdayı talaplarǵa uyqas kelmeydi zamanagóy dárejesi, bul, ásirese, ekstremal suw jıllarında basqarıwdı quramalılastıradı. Mámleketlikleraro shólkemlerdiń nátiyjeli iskerliginiń zárúrli shárti aymaqlıq jetilistiriw esaplanadı informaciya sisteması, suw xojalıǵı ámeliyatına avtomatlastırılgan sistemalardı engiziw, ob'ektlerdi úskenelew zamanagóy avtomatlastırıw quralları, olardıń huqıqıy hám finanslıq jaǵdayın bekkemlew, huqıqıy jetilistiriw olardıń iskerligi qaǵıydaları hám qaǵıydaları.

7. Islep shıǵıw hám ámelge asırıw regionlıq hám milliy aǵıs payda bolıw zonasında átirap -ortalıqtı qorǵaw programmaları

   Ústivor maqset - taw, taw aldı ekotizimlari hám mızlıqlardı saqlaw bul mızlıqlardıń qısqarıwına tásir etiwshi faktorlardıń ózgerisler dinamikasın úyreniw usınıs etiledi; degradatsiya tog 'ekotizimlari hám olardıń unamsız tásirin kemeytiw ilajların islep shıǵıw.

8. Islep shıǵıw hám ámelge asırıw regionlıq hám milliy Oraylıq Aziya mámleketleri ekonomikası tarmaqlarında suwdan aqılǵa say paydalanıw programmaları .

    Ústivor maqset jóneltirilgen joybarlardı ámelge asırıwda járdem beriw bolıp tabıladı jaqsılaw Aral teńizi regioniniń tábiy sistemaları. Duz-shań ótiwiniń aldın alıw ilajlarına bólek itibar qaratılıp atır den Aral teńiziniń qurigan tubi.

VI. Aral teńizi háwizin turaqlı rawajlandırıwdıń konseptual baǵdarları.

    Turaqlı rawajlanıw kontseptsiyasın qáliplestiriwdiń tiykarǵı principi BAM bul regionlıq turaqlı rawajlanıw maqsetleri sistemasın hám olardıń tiykarǵı baǵdarların qabıllaw ámelge asırıw (sonday-aq puqaralıq sektorın muwapıqlastırıw, finanslıq támiynlew hám qatnasıw mexanizmleri), olar tiykarında qabıl etiledi esapqa Oraylıq Aziya mámleketleriniń ekonomikalıq, social hám ekologiyalıq sharayatları, Háwiz SD strategiyası boladı qáliplesken Aral teńizi. Aralbo'yining tiykarǵı máselelerin analiz qılıw uzaq múddetli maqsetti qáliplestiriw imkaniyatın beredi onıń rawajlanıwı wálayat xalqı párawanlıǵın asırıw hám saw turmıs tárizin támiyinlewden ibarat menen uyqaslıq tábiyaat.

VII. Programmanı ámelge asırıw ushın qurallar

    Xalıq aralıq programmalardıń unamlı tájiriybesi (Baltika-21, Mekong IWRM hám basqalar ) ańlatadı Programmanı qollap-quwatlaw mexanizmin islep shıǵıw zárúrshiligi, atap aytqanda :        • Muwapıqlastırıw mexanizmi
       • Finanslıq mexanizm. Bul joba boyınsha háreketler múmkin milliy, regionlıq hám xalıq aralıq derekler esabınan finanslashtiriladi finanslıq támiynlew yamasa arnawlı ekonomikalıq sırıslar járdeminde, sonıń menen birge grantlar hám kreditler sisteması.
      • Huqıqıy qollap-quwatlaw mexanizmi. Kerekli háreketlerge tıykarlanıwı kerek region mámleketleriniń húkimetleraro kelisimleri hám milliy nızamchiligi. Bir bolıwı kerek átirap -ortalıqtı qorǵaw hám monıtoringini nızamshılıq, normativ hám stilistik támiyinlewge jantasıw.
      • Process monıtoringi
      • Tálim hám tálim
       • Basqa programmalar menen baylanıs
       • Jámiyetshilik qatnasıwı

VIII. IFAS-2 programmasınıń joybar konsepsiyaları

    Programmanı ámelge asırıwdıń zárúrli basqıshı bolıwı kerek a dáslepki social qorǵawlanatuǵın aymaqlarǵa qońsılas aymaqlarda jaylasqan jergilikli jámiyetshiliklerdi bahalaw. Bul jaǵdayda, joybar dáwirinde social iskerlik ulıwma bahalaw ushın nol uyqas jazıwlar bolıp xizmet etiwi kerek hám monıtorıń, da jergilikli dárejedegi mútajliklerdi, ústin turatuǵınlıqlardı, benefitsiarlarni jáne de anıqlaw ushın hám joybarlar natiyjeliligin tastıyıqlaw.
    Regionlıq jumısshı gruppalar hám dizimler tárepinen islep shıǵılǵan joybar usınısı konsepsiyaları milliy xarakter degi joybar usınısları qosımshada keltirilgen.