Aral teńiziniń áyyemgi dáwirden házirgi kunge shekem bolǵan tariyxı

    Aral teńiziniń joǵalıp ketiwi baxıtsızlıǵı eń ishonarli hám turmıslıq waqıyalardan biri bolıp tabıladı qarsı argumentlar insan zoti tárepinen ámelge asırılǵan teń salmaqlılıqsız hám turaqlı bolmaǵan háreketler 20 -ásirdiń dóretiwshilik hám usı waqıtta ólimli ekinshi yarımında júdá kóp. Onıń ushın yarım ásir dawamında insaniyat tekǵana texnologiyalıq rawajlanıwda úlken sheklerge eristi, bálki tábiyaatqa hár qashanǵınan da kóbirek zálel jetkezdi. Planeta daǵı bul jırtqısh zorlıqshılıq sebep boldı bir waqtıniń ózinde búklem noqatı retinde daǵaza etilgen operativ texnologiyalıq revolyuciya insaniyat tariyxı. Bul eń jaqsı aqıllar onıń iskerlik tarawı arqasında ekenligin anıqlamaguncha dawam etdi júdá saldamlı aqıbetleri bar.
     Insaniyattıń bul umtılıwları derlik barlıq global ıqlım sharayatların keltirip shıǵardı. gidrologik hám geologik ózgerisler (tekǵana burınǵı sotsialistik mámleketlerde) ózin kórinetuǵın etdi ıssıxona tásiri, dáryalar, kól hám batpaq jerlerdiń joǵalıp ketiwi hám keń tarqalǵan shóllanish. shegaralanbaǵan adamlardıń go'yo olardıń párawanlıǵı, lekin tiykarınan, tiykarınan, baylıǵın asırıw qálewi, húkimranlıq hám mulkka iyelik, oxir-aqıbet, bul dúnyadaǵı hámme zat bar ekenin túsiniw menen almastırildi óz-ara baylanıslı hám óz aqıbetlerine iye bolıp, olar tábiy processlerdiń aynıwı hám ózgerisler retinde kórinetuǵın boladı úlken kólemde. Birpara Batıs mámleketleri 70-80-jıllardayoq " húrmet qılıw" zárúr ekenligin ańlap jetken tábiyaat jáne onıń qarızların tólew", bıyılǵı jılılarda SSSR átirap -ortalıq haqqında endigina o'ylay basladı máseleler hám tek qulash Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúnidagina ańlap jetti.
     Búgin bunday mámleketlerdiń xalıqları hám húkimetleri minnetdarshılıq hám minnetdarshılıqqa ıyelewleri kerek húrmet. Kanada sıyaqlı, Gollandiya, Shveytsariya hám Yaponiya pútkil insaniyatqa ózlerin qanday qayta tiklew haqqında órnek kórsetip atır tábiyaat menen munasábet. Bunı urbanizatsiya faunani qorǵaw menen qanday uyqaslasqanı dan kóriw múmkin. flora hám landshaftlar ekonomikalıq rawajlanıw, demografik ósiw hám sıyaqlı keri máplerdi uyqaslastırıw hasası hátte bul processda tábiy potencialdı asırıw. Insannıń tábiyaat menen sherikligin ańǵarıw, tiykarlanǵan Oǵan tereń húrmet hám tábiyǵıy baylıq menen maqtanıw balalıqtan sińirilgen hám odan kelip shıqqan túsiniw onıń mánisi.
      Jaqsı sapalı suwǵa iye úlken suw háwizi bolǵan Aral teńiziniń qısqarıwı, jetip keldi sonday dáreje qashan tábiyaattıń keptiriw zonasında (53 m den tómen) hám odan sırtda keń tarqalǵan páseńlewge dús keliwi region házirde páleket aymaǵı retinde xarakterlenetuǵın jaǵdayǵa alıp keldi. teńiz, bay flora hám faunaning bar ekenligi dáregi hám qońsılas aymaqlar ushın tábiy tártipke soluvchi bolıp xızmet etken. sug'orilgan aymaǵı sonday páseńlewge túsedi, ol jaǵdayda shóllanish zonası payda boladı, ortasında jaylasqan Qızılqum, Qoraqum hám Ústúrt shóli. Teńizdiń aldınǵı tubida keń shor batpaqlar payda boldı, joqarı kebirlengen topıraq, duz-shańnı tazalaw qaltaları.
     Jaǵa zonasında (53 m den joqarı ) kóp jıllar dawamında payda bolǵan taw jinsi pútkilley iye qulap tústi. ásirler ekotizim deltalar hám qıraq boyı, kól qurigan, suwdiń minerallashuvi kúshaygan, qurigan batpaqlar ornında payda bolǵan. shor batpaqlarda, balıq hám terili haywanlar islep shıǵarıw sezilerli dárejede kemeydi, kóshpelinchi qus ǵayıp boldı, azayıp barıp atır flora hám fauna, jergilikli ıqlım ózgerislerge dus keldi.
     Besew ǵárezsiz mámleket - Kazaxstan, Kirgizstan, Tadjikistan, Turkmenistan hám Ózbekstan - Aral teńizi háwizinde jaylasqan Aral mashqalasın saldamlı sheshiw zárúr ekenligin tuwrı bahaladı hám Aral teńizi (qurıtılǵan qıraq zonası ). Mámleket basshıları belgilengen tártipte “Konsepsiya”ni tastıyıqladilar Aralbo'yida jańa turaqlı antropogen-tábiy kompleks jaratıw boyınsha usınıs kirgizildi; islep shıǵılǵan aymaqtıń ónimliligin aldınǵı múmkin bolǵan eń joqarı dárejege qaytarıw. Biraq, sebepli ekonomikalıq jáne social páseńlew, bul jobalardı ámelge asırıw ele da sheklewlerge dus kelip atır.
     Házirgi ekologiyalıq jaǵday júziw háwizinde jasawshı adamlardı qáweterge salıp qoyıp atır Aral teńizi, sol sebepli onıń sırtında. Nátiyjede kóplegen joybarlar hám joybar usınısları payda boldı, olar bir tárepleme háreket qılıp atır yamasa basqa keri jaǵdayda tómendegi sorawlarǵa shaqırıq etiń :
    - Xalıqtı shóllew tásirinen qorǵaw ;
     - Floranıń múmkin bolǵan eń úlken bioxilma-xilligini jaratıw yamasa qayta tiklew hám fauna;
    - Balıqchilikni qayta tiklew arqalı jergilikli xalıq ushın jumıs orınların jaratıw ; ondatra jetistiriw, jaylaw sharbashılıq, qayta islew sanaatı hám basqalar ;
     - Jergilikli xalıq ushın tiyisli social hám ekonomikalıq sharayatlardı jaratıw ushın zárúr asırıw suw hám yerni basqarıwǵa jańa talaplardı engiziw arqalı turmıs dárejesin asırıw resurslar ;
     - Átirap -ortalıqtıń keyingi aynıwınıń aldın alıw hám qayta qayta tiklew ekologiyalıq teń salmaqlılıq ishinde Aral teńizi.
     Aldınǵı jaǵdayda bul máseleler gidrologik rejim arqalı hal etilgen dáryalar. Amudarya hám Sirdaryo. Teńiz qasındaǵı hám deltalardagi sociallıq-ekonomikalıq iskerlik bul zonalar rejimi menen bekkem baylanıslı edi hám emes tábiy sharayatlardı basıp aldı. Házirgi jaǵdayda aldınǵı jaǵdayǵa qaytıw kerek ılajı bolǵanınsha. ılajı bolǵanınsha rawajlanıp atırǵan unamsız tendentsiyalardı saplastırıw. Kóplegen donor shólkemler " páleket epitsentriga" járdem beriwge háreket etdi, biraq bunı sheshiwge urınıslar bo'lmadi mashqala integraciyalasqan jantasıwdan paydalanǵan halda.jáne bul baǵdardaǵı urınıslar múmkinshilikler arqalı ámelge asırıldı Aralni qutqarıw xalıq aralıq fondı (IFAS) hám GEF agentligi, ústinde islew suw-batpaq erlerin qayta tiklew (Sudochye joybarı ) hám birpara kishi suw háwizleri.

---

Aral hám Aral teńizi

     Aral teńiziniń tariyxı tartıslı hám uǵımsız bolıwına qaramay onı úyreniw kóp foliolar, ótken mıń jıllıqtıń basınan hám 19 -ásirdiń ekinshi yarımınan baslap, Aral ob'ektine aylandı kóplegen ekspediciyalar hám orıs geografiya jámiyeti hám túrli ilimiy shólkemlerdiń jumısları orıs mámleketi. Bul islerdiń nátiyjeleri 1908 jılda L. Berg tárepinen óziniń ataqlı shıǵarmasında ulıwmalastırılǵan " Aral teńiziniń ózlestiriliwi tariyxı boyınsha esse", bul erda ol grek hám rimdiń hesh biri avtorlar tárepinen Aral teńizi haqqında tuwrıdan-tuwrı yamasa tikkeley bolmaǵan eskertip ótpegen, lekin olardıń kóbisi Oks haqqında gápiradi (Amudarya ) hám Aksert (Sirdaryo), qay jerge túskenleri anıq emes. Ataqlı Xorezmge kóre alım 1048 jılda opat etken Al Beruniy, Xorezmlikler 1292 jıldan Masihning tuwılishigacha bolǵan xronologiyani basqargan.Aral teńiziniń bar ekenliginen dárek beredi. Berg “Avesto”ning múqaddes kitapına da tap sonday belgi etedi. qay jerde vaxsh dáryası yamasa házirgi Amudarya varaxsha ko'liga quyilishidan dárek beredi. azmaz Aral teńizine shaqırıq etiń. Aralning bar ekenligi haqqındaǵı birinshi ozmi-kóp isenimli derekler teńizler arab jazıwına tiyisli bolıp, 712-jılda Xorezm shabıwılchilarining dálilin ózinde hákis ettiredi. Bular maǵlıwmatlar v. v tárepinen tolıq xarakteristikalanǵan. Bartold, sonnan 800-jıllarda Aral teńizi bolǵanlıǵı anıq bar edi hám ol Xorezmnen onsha uzaq bolmaǵan orında jaylasqan edi, sebebi onıń xarakteristikası shıǵıs tábiyaatına tolıq sáykes keledi qıraq Aral teńizi. Basqa gúwalıqlar Massudiy ibn Nurustiy, Al Balxiy hám basqa bir qansha adamlarǵa tiyisli. Arab jazıwshıları hám izertlewshi-geografları.
     19 -ásir aqırı hám baslarında alıp barılǵan geologik izertlewler 20 -ásir (A. M. Konshin, P. M. Lesser, v. Obruchev), Pleotsendan keyingi dáwirde Qoraqum shóliniń bir bólegi bolǵan. Ústúrt chayqaladi arqada, qublada Murg'ob hám Tejen awi’zlerinde, batısda Kopetdog'ning tawları bolǵan. Ullı Aral suw basqan. Birlesken Aral-Kaspiy teńiziniń arqa yarımı, olardıń pikrine qaraǵanda, burınǵı teńizdiń shegarası bolǵan. Qoraqum qoltıqı chink qıraq sızıǵı Unguzov. Bul birlesken teńiz keń maydandı iyelegen zamanagóy Kaspiy regioninen Kopetdog'ning batıs shaqları etagiga shekem hám ol menen baylanısqan. Qoraqum hám Eki buwaz boylap Chilmetqum qoltıqları - Úlken hám kishi Balx. Aral bólegi de tap sonday suw astında qalǵan dáwirinde pútkil Sarıamish háwizin iyelegen hám Pitnyakgacha bolǵan qoltıq payda etgen, házirde zamanagóy delta tárepinen iyelengen. Amudarya hám Xiva oazisi (Aytqansha, bul Pitnyak qasındaǵı shor kánlerin túsintiredi).O'zboy buwaz edi bul eki suw maydanların bir-birine baylanıstırıp turadı, lekin, shubhasız, onıń házirgi forması úlken qaptal bag'irlari menen qáliplesken Kaspiy teńiziniń Aral teńizinen ajırasıwı hám olar arasındaǵı biyiklikler ayırmashılıǵınıń asıwı olar. Keyingi geologik izertlewler dawamında dáwirinen házirgi kunge shekem birlesken Aral-Kaspiy háwizi onıń strukturalıq bólimlerine bólingen. bólimler jáne onı ámeldegi shegaralarǵa basqıshpa-basqısh kemeytiw. Daslep suw háwizi bar edi Aral-Sarıamish hám Ústúrtdagi Balla Ishemdagi Kaspiy, keyin bolsa az-azdan Uzboy kanalı payda boldı. Keptiriw izbe-izlik Kaspiy mollyuskalarining jańa áwliyelerinen ótiw dáwiri kánleri mısalları menen tastıyıqlanadi (boylap ). O'zboy, qumda Chilmetkula, Kaspiyning qublası -arqa qirg'og'i boylap ), hálsiz hám qurǵaqlay bos qum menen oralǵan. Oraylıq Qoraqumdagi áyyemgi qáliplesiwlerge aynalǵan jas ósimlikler miltillovchi, takirlarga, aǵashlı ósimlikler menen bekkemlengen qısılǵan qum tóbelikleri. Blinders eń tómen noqat retinde basımlı ashshı shor eritpeler menen azıqlanǵan teńiz tubi áyyemgi qıraq kólining kórinisin saqlap qalǵan.
     Áyyemgi zamanlardan berli barlıq izertlewshilerdiń hám tariyxchilar ózgerislerdi suwretlab beriwgen Aral teńizi hám Kaspiyda baylanıslılıqlar olardıń qospa háwizindegi dáryalardıń suwlılıǵı hám suwǵarıwdıń rawajlanıwınan. Olar ańlatadılar juwmaqlawshı qısqarıw fakti Sarıamish 16 -ásirdiń aqırınan, Amudarya endi Sarıamishga sińip ketpegeninde. Kunya - Dárya hám Daudan hám O'zboy boylap. Uzboy Kaspiy teńizinen Ballı Item suw háwizige shekem a. den 40 metrge kóterilgen uzınlıǵı 200 km den artıq. tárepinen Obruchevning jazıwısha, Sarıamishning bar ekenligi eramızǵa shekemgi 7-ásirden XvI asrgacha bolǵan. Jenkinson 1559 jılda Xivaga ketayotib, Sarıamishning bar ekenin aytıp, onı Oks dáryasınıń qosılıwı dep bilgen. Kaspiyga. Ol da tayanadi Abdulg'ozixon, Gamdudla hám basqa Xorezm jılnamachilarining sol sıyaqlı gúwalıqları.
     Aral-Kaspiy oypatlıǵı onnan artıq kartalarda ıqtıyatlılıq menen suwretlengen Rene tárepinen analiz etilgen Lethal hám Monika Mainglo ózleriniń " Aral - Aral" ájayıp monografiyalarında (Springler - verlag France, Parij, 1993 jıl G.). Ptolemeyning (eramızǵa shekemgi II ásir) " Geografiyası" den baslap, ol jaǵdayda pútkil Kaspiy bar. ullılıq, lekin joq Aral haqqında hesh qanday gáp joq (1-súwret), Al Idrisiy (1132) sxeması arqalı (2-súwret),- Aral qay jerde arqalı " Kataloniya atlasi" (1352) (3-súwret) Butakov kartasına, Aral teńizi qashannan berli tanıw formada kórsetilgen. (4-súwret) - Aral teńiziniń pútkil migratsiya dinamikasın insan aqılında baqlaw múmkin.

     Kópshilik izertlewshilerdiń (B. v. Andrianov, A. S. Kes, P. v. Fedorov, v. A. Fedorovich, E. G. Maev, I. v. Rubanov, A. L. Yanshin hám basqalar ) geologik hám tariyxıy izertlewlerge tıykarlanıp, derlik birdey pikirge keldi juwmaq, N. v. Aladin tárepinen jaqsı kórsetilgen: “Tariyxdan aldınǵı dáwirlerde Aralning dárejesi hám shorlıǵı ózgergen. tábiy ıqlım ózgeriwi sebepli jay. Sirdaryo hám Amudaryanıń ızǵar ıqlım fazasında suwǵa tolıq edi hám ko'lning maksimal dárejesi 72-73 m ga etdi.
      Bunnan ayrıqsha bolıp esaplanıw, qurǵaqshıl ıqlım fazalarında eki dárya da kem suwlı, dárejesi Aral da Aralbo'yining shorlanıw dárejesi pasaydi hám o'sdi. Ámeldegi bolǵanınan berli tariyxıy dáwirde áyyemgi Xorezm dárejesiniń ózgeriwi málim dárejede ıqlım ózgeriwine, lekin tiykarınan suwǵarıwǵa baylanıslı edi eki dárya jaǵasında regiondaǵı iskerlik. Mámleketlerdiń intensiv rawajlanıwı dáwirlerinde Aral teńizine tutas, artıp barıp atır jerlerdi suwǵarıw suwdiń úlken bólegin sol maqsette tartıp alıwǵa alıp keldi hám Araldagi suw júzesi tezlik penen kemeydi. Aymaqtaǵı qolaysız dáwirlerde (urıslar, revolyuciyalar hám t.b. ), suwǵarılatuǵın jerler. qısqardı, dáryalar hám Aral taǵı suwǵa to'ldi.
     Geologik hám gidrologik izertlewler A. S. Kes hám bir qatar ájayıp ótken ásirdiń 80-jıllarında geograflar Amudarya hám Sirdaryoning turaqlı túrde ózgerip turıwın kórsetdi. olardıń baǵdarları hám Orta Aziya sisteması arqalı kóship kelgenler tariyxıy dáwirde kóbinese Aral teńizine jetip barmaǵan Aral teńizi qurib, onıń aymaǵında shól aymaǵı payda bolǵan. Usınıń menen birge, teńizdiń qurıwı waqtında suwdiń shorlıǵı keskin kóterildi hám duzlardıń jawıwına úles qosdı, olar anıqlanǵan. geologlar tárepinen Aral teńiziniń tubida. Mirabilit katekleriniń úlken qatlamları ásirese dıqqattı tartadı.Deltalardin kóshiwi da Amudarya, da Sirdaryo tómen aǵımınıń júdá ayriqsha aymaǵın jaratqan, ol jaǵdayda tereńlikler tolǵan batpaqlar shólning úlken muǵdarı menen kesilisken shógindi, mayda ılay, qumli topıraq kánleri, delta hám Amudaryanıń kóplegen kanal hám kanalların jarattı. Basqa tárepden, tastıyıqlanganidek zoologlarning izertlewleri, atap aytqanda, SSSR Akademiyası Zoologiya institutınan Polishchuk, Aladin. 1990 jılda pánler, Aral teńizi júdá jarlı faunasi menen ajralıp turadı, bul erda kóplegen haywanlar gruppaları joq. kelip shıǵıwı jaqın bolǵan Kaspiy teńizinde rawajlanǵan. Usınıń menen birge, Aral teńizinde de bar original túrleri jáne bulardıń barlıǵı Aral teńizi menen waqıtı -waqıtı menen júz bergen shorlanıwdan dárek beredi. bul úlken ózgerislerde óz hákisin taptı.

Teńiz hám Aral teńizi degradatsiyasi

     Eger Aral teńiziniń joq bolıp ketiwi Sovet mámleketine baylanıslı sonda da bunıń ayıplıı tábiy hám antropogen bále, irrigatsiyanı rawajlandırıw ushın Aral teńizin jábirleniwshi qılıw ideyası hám ósiw awıl xojalıǵı óndirisi revolyuciyadan aldınǵı ilimpazlarǵa tiyisli. Atap aytqanda, A. I. voeykov (1908) Ekonomikanı aqılǵa say basqarıw menen Aral teńiziniń bar ekenligi tolıq ekenligin aytıp ótdi negizsiz, sebebi onıń ekonomikalıq nátiyjesi (balıqchilik, teńiz transportı ) tásirinen talay kem ekonomikalıq rawajlanıw hám ásirese, suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq. 1913-jılda tap sol pikir. endi usınıs etpeydi alım, Burınǵı patsha Rossiyası suw xojalıǵı baslıǵı, erni abadanlastırıw departamenti direktorı Rossiya shahzodasi IN vA. Tımsalskiy, sońı maqset “regiondıń barlıq suw resurslarınan paydalanıw hám jańa Turkistonni jaratıw... on millionlap gektar jańa jerlerdi mádeniyat hám orıs tilin usınıs etiń tiykarǵı paxta menen sanaat …».
    1911-1960 jıllarda teńiz duzı balansınıń kvazimuvozanat jaǵdayı. xarakterli. Hár jılı jılda teńiz 25, 5 million tonna tuzni qabılladı, olardıń tiykarǵı bólegi teńizdi aralastırıwda shógindi. hám dárya suwi (Aral suwining kaltsiy karbonat menen to'yinganligi sebepli) hám shógindi. sayız suwda, qoltıqlarda, teńizdiń arqa, arqa hám qubla qurǵaqlıqlarınıń qoltıqları hám filtrlew kóli. Muzlagani ushın raxmet teńiz hám eriwi, bul dáwirde teńizdiń ortasha shorlıǵı 9, 6 -10, 3% aralıǵinda ózgerdi. Salıstırǵanda úlken dárya aǵımınıń jıllıq kólemi (teńiz kóleminiń shama menen 1/19 bólegi) júdá ayriqsha tuzni anıqladi. quramı Aral suwi basqa ishki tuyıq hám yarım tuyıq teńizlerdińlıq duz quramınan úlkenligi menen parıq etedi. karbonat hám sulfat duzlarınıń quramı. 1961 jıldan baslap teńiz turmısındaǵı zamanagóy dáwirdi aktivlik dáwiri retinde xarakteristikalaw múmkin. Onıń rejimine antropogen tásiri. Aǵıs aǵımınıń qaytarıp bolmaytuǵın alıp taslanıwınıń keskin ósiwi, kirip barıwı jaqında jıl 70-75 km3/yil, dáryalardıń kompensatsion múmkinshilikleriniń tawısıwı, sonıń menen birge, tábiy tómen. eki suw 1960 -1980 jıllar (92%) suw hám duz balansınıń aynıwına alıp keldi. 1961-2002 jıllar ushın gg.puwlanıwdıń kiretuǵın komponentler jıyındısınan sezilerli dárejede asıwı menen xarakterlenedi (Tek 1998 jılda ). kirip keldi 29, 8 km3 puwlanıwdan 27, 49 km3 ten asdı ). Bul dáwirde dárya suwining teńizge keliwi azayǵan ortasha 1965 jıl 30, 0 km3/yilgacha hám 1971-1980 jıllar ushın.jılına tek 16, 7 km3 yamasa uzaq múddetli ortasha kórsetkishtiń 30% ni quradı, ishinde 1980-1999 jıllar — 3, 5-7, 6 km3/yil yamasa ortasha kóp jıllıq kórsetkishtiń 6 -13%. Ayırım qurǵaqlay jıllarda Amudaryanıń aǵımı hám Sirdaryo teńizge derlik etip barmadi.
     Dárya aǵımınıń sapası da ózgerdi. Joqarı koefficientte ósiw minerallasqan shıǵındı hám drenaj suwi minerallashuvning sezilerli dárejede asıwına hám olardıń jamanlasıwına alıp keldi sanitariya jaǵdayı dárya suwi. Qurǵaqlay jıllarda Amudarya suwining ortasha jıllıq minerallashuvi teńizge túsedi jetedi 0, 8-1, 6, Sirdaryoda bolsa 1, 5-2, 0 g/l. Birpara mawsimlerde odan da joqarı bahalar belgilengenler etiledi. DA nátiyje, 1961-1980 jıllarda ortasha jıllıq dárya aǵımı bolıwına qaramay. 46% ten artıq kemeydi, Sol dáwirde ortasha jıllıq ion shógiwi tek 4 million tonnaǵa yamasa 18% ga kemeydi. Sezilerli ózgerdi hám duz balansınıń basqa komponentleri.Sonday etip, quramında karbonatlardıń salıstırmalı quramınıń tómenlewi dárya aǵımı dárya hám teńiz suwi aralasǵanda shókpege dús bolǵan duzlar muǵdarınıń eki ese azayıwına alıp keldi. Nátiyjede, 1961 jıldan beri teńiz júzesi turaqlı túrde tómenlep ketti. menen salıstırǵanda dárejesiniń ulıwma tómenlewi ortasha uzaq múddetli (1961 jılǵa shekem) 1985 jıl basında 12, 5 m ga jetti. Ortasha uzaq múddetli túsiw intensivligi dárejesi 0, 5 m átirapında bolıp, qurǵaqshıl jıllarda jılına 0, 6 -0, 8 m ga etedi. Jıl ishindegi teńiz júzesiniń ózgeriwi. Házirgi waqıtta jıllıq kontekstte derlik hesh qanday ósiw baqlanbaydı eń jaqsı jaǵdayda, ol qishda ózgermeydi hám jazdıń yarımında ol keskin túsedi.
     Teńiz júzesiniń tómenlewi hám suwining shorlanıwı teńiz júzesiniń asıwına alıp keldi jıllıq diapazondıń amplitudasi suw ústini boylap temperaturanıń ózgeriwi hám temperatura rejiminiń fazalarında birpara jılısıwlar. ushın eń áhmiyetlisi teńizdiń biologiyalıq rejimi qısqı termal sharayatlardıń ózgeriwi boladı. Keyinirek tómenletiw temperatura ótiw dáwirinde gúzek-qıs konvektiv aralastırıw procesiniń tábiyaatın muzlatıw hám ózgertiw shor suwdan shor suwǵa shekem teńiz suwining pútkil massasınıń sezilerli dárejede kúshli suwıwına alıp keledi (-1, 5... - 2, 0 ° S) unamsız temperaturalar. Bul ámelge asırıwdı sheklewshi tiykarǵı faktorlardan birine aylanadı teńizdiń balıqchilik ma`nisin jaqın waqıt ishinde qayta tiklewge tosqınlıq etiwshi ıqlımlastırıw ilajları kózqaras. Teńiz júzesiniń tómenlewi muz sharayatında júdá sezilerli ózgerislerge alıp keliwi múmkin - hátte Ortasha qattılıqtaǵı qıslar teńizdi maksimal qalıńlıqtaǵı muz menen tolıq orawın kútiw múmkin 0, 8-0, 9 m ge shekem. Teńizdiń suwıwı hám muzlawı shama menen bir waqtıniń ózinde júz boladı, biraq onıń ulıwma muǵdarı azayadı ıssılıqtı saqlaw muzning tezirek tarqalıwina tásir etedi. Muz massasınıń bir birlik ushın artpaqtası maydanı muzning eriwi uzaǵıraq múddetke alıp keledi.

     1991 jılda, SSSR bóleklengeninen keyin, bul islerdiń barlıǵı baplarǵa shekem toqtatildi. besew mámlekettiń shtatları 1993 jıl Aralni qutqarıw xalıq aralıq fondı strukturadı hám 1994 jıl 11 yanvarda tastıyıqlanmadi. ústin turatuǵınlıq jobası qutqaruv ilajların óz ishine alǵan Aral teńizi háwizindegi jaǵdaynı jaqsılaw ilajları Aral teńizi. Atap aytqanda, usı jıynalısta “injenerlikti izertlew hám rawajlandırıw joybarlardı joybarlaw sheshimleri, Amudarya hám aymaqlarında qurıw jumısların ámelge asırıw. Sirdaryo deltalari hám Aral teńiziniń qurigan kúniniń qońsılas aymaqları jasalma túrde suwǵarılatuǵın landshaft ekotizimlari hám tábiy-tariyxıy rejimdi qayta tiklew maqsetinde zárúr meliorativ ilajlardı ámelge asırıw hám bul aymaqlardı qayta qayta tiklew. Usınıń menen birge, “Jetilistiriw konsepsiyasınıń tiykarǵı qaǵıydaları múmkin emesligin aytıp ótken Aralbo'yining sociallıq-ekonomikalıq hám ekologiyalıq jaǵdayı”. Aral teńizin túp holiga keltiriw hám usınıń menen birge tiykarǵı itibar qaratildi kompleks strukturalardı, orman hám suw melioratsiyası jumısların, sonıń menen birge ilajlardı ámelge asırıw zárúrshiligi; tárepinen Aral teńizi regioniniń jańa tábiy hám antropogen turaqlı ekologiyalıq profilin jaratılıwma qaratılǵan suwǵarıw, orman melioratsiyası hám basqa jumıslar hám joybarlar.
     Bul hújjet 1984 jılda " vestnik" jurnalında aytılǵan ideyalarǵa tiykarlanǵan edi shól" № 3 - shama menen Aralbo'yida bir qatar ekologiyalıq turaqlı zonalar jaratıw arqalı onı saqlap qalıw zárúrshiligi aymaq, qaysı eki ekotizim ilgeri birgelikte atqarǵan wazıypalardı bólek atqaradı. Sol maqsette, pútkil aymaq Aral teńizi regioni, atap aytqanda, delta hám teńizdiń ózi bir-birinen parıq etetuǵın ekologiyalıq zonalarǵa bólingen. túrli jollar menen. olardı quraytuǵın principler (dushshı suwdiń topıraqqa tásiri, minerallasqan, aralasǵan ).